ÖZELLEŞTİRME UYGULAMALARININ VERGİ GELİRLERİ ÜZERİNE ETKİLERİ

ÖZELLEŞTİRME UYGULAMALARININ VERGİ GELİRLERİ ÜZERİNE ETKİLERİ

Ali ÇAKMAKCI

Hesap Uzmanı

I-GİRİŞ:

Son dönemlerde içerisinde bulunulan ekonomik koşullar dünya ekonomisinde “devletçi iktisadi yapıların” yeniden vücut bulmasına yönelik beklentileri artırsa da, özelleştirme uygulamaları yeni ekonomi düzeninin bir parçası olarak 1980’den itibaren istikrarlı bir mali politika olarak halen devam etmektedir.

Bilindiği üzere gelişmekte olan ülkeler için özelleştirme uygulamaları ile elde edilmeye sağlanan temel amaçların başında mali nedenlerin bulunduğu bir gerçektir. Özelleştirme uygulamaları ile istikrarsız nitelikte bir kamusal kaynağı sahip olmakla birlikte, yapılan bir özelleştirme işlemi ile devlet hiç kuşku yok ki sözkonusu kuruluşlar tarafından sağlanan bir kardan da mahrum kalmaktadır. Fakat, yapılan özelleştirme işlemi neticesinde bilimsel işletme teknikleri ile yönetilmekten uzak kalan ve politize olmuş bu iktisadi kuruluşların karlılıklarının veya bir diğer ifadeyle yarattıkları katma değerlerin artması beklenmektedir. Dolayısıyla, karlılığı artan iktisadi kuruluşların dolaylı ve dolaysız vergi ödeme imkânlarının genişlemesine bağlı olarak özelleştirme gelirlerini salt satış geliri olarak ifade etmek mümkün değildir. Bu durumda uygulamaların mali etkilerini uzun bir zaman süreci içerisinde değerlendirmek daha doğru sonuçlar verecektir.

Özelleştirme kapsamında bulunan bazı iktisadi kuruluşlar zaman içerisinde çeşitli siyasal, sosyal ve iktisadi mülahazalarla özel görevler üstlenmişler, dolayısıyla kendilerine verilen özel görevler neticesinde bünyelerinde “görev zararları” doğmuştur. Sözkonusu görev zararlarının bu kuruluşlara geri ödenmesi uzun zaman sürecini gerekli kılan bazı bürokratik işlemleri gerektirmekte, ayrıca belli bazı kuruluşlar tarafından inceleme gerekliliği de doğmaktadır. Sonuç itibariyle, bahsi geçen kuruluşlar görev zararı nedeniyle tahakkuk eden bu fonları kullanamamakta ve rekabetçi yapıları diğer iktisadi kuruluşlara nazaran zayıflatılmaktadır.

Bir başka konu ise, özelleştirme kapsamında bulunan bazı iktisadi kuruluşlar çok özel kamusal düzenlemelere tabi bulunduğundan hareket kabiliyetleri azalmakta ve belli bazı konularda risk alma kararlılığını gösterememektedirler. Zira, ekonominin temel kuramına göre “fazla risk fazla getiri kuralı” her zaman bu kuruluşlar için uygulanabilir bulunmamaktadır.

Her ne kadar 1950’li yıllardan itibaren firmaların kar maksimizasyonu hedefi piyasa maksimizasyonuna dönmüş olsa da, karlılık olgusu daha çok kısa vadede; piyasa maksimizasyonu ise orta ve uzun vadede işlerliği olan kavramlar olarak dikkati çekmektedir. Böyle bir hedef çizgisinden uzak kalan iktisadi yapıların ise zaman süreci içerisinde etkinlikleri ve etkililiği ortadan kaybolmaktadır.

Verimlilik kavramı ise konunun değerlendirilmesi açısından bir başka önemli noktadır. Verimlilik; bir birim girdi ile sağlanan çıktıyı ifade etmektedir. Bir diğer ifadeyle girdi ve çıktı arasındaki ilişkiyi açıklamaktadır. Verimlilik artışının kısa vadeli çözümü üretken kaynakların tam istihdama yakın düzeylerde kullanılması ile sağlanabilecekken, uzun vadede bu çözüm verimlik artışı yerine verimlilik azalışını sağlamaktan öteye geçemeyecektir. Bir diğer ifadeyle, maliyet tabanlı enflasyonla karşı karşıya kalınma ihtimali yüksektir. Zira, uzun vadede bu durum ekonominin temel normlarına bağlı kalarak maliyetleri daha yukarı çekecek; sorunun çözümünün ancak arz koşullarının artırılmasından geçtiği anlaşılacaktır. Bu ise önemli düzeylerde sermaye gerekliliğini ortaya çıkarmakla birlikte, neticesinde kısıtlı bütçe imkânları içerisinde ödenek sağlama hususu bir dizi ekonomik ve siyasi karar seçenekleri arasından tercih edilmektedir. Sonuç itibariyle, bahsi geçen kuruluşların genişleme ve büyüme imkânları diğer iktisadi kuruluşlara nazaran sınırlı düzeylerde kalabilmektedir.

Bir başka konu ise özelleştirme uygulamaları ile gelişen rekabet yapısının toplumsal veya sosyal faydaya olan katkısıdır. Gerçekleştirilen bir özelleştirme uygulaması ile sosyal faydanın sosyal maliyete göre nispeten önemli düzeyde bir artışın gerçekleşmesi olumlu bir gelişmedir. Fakat, bu gelişmeyi fiyatlayacak bir mekanizma bulmak ve değerlemek oldukça zordur.

Özelleştirme uygulamalarının bu iktisadi kuruluşların mali yapılarına kısa ve orta-uzun vadede etkilerinin neler olabileceği kısaca açıklandıktan sonra, özelleştirme ile vergi gelirleri arasındaki ilişkiyi makro düzeyde değerlendirmek kadar, özelleştirilen kuruluşlar nezdinde ve mikro düzeyde bu uygulamalarının vergi gelirleri üzerindeki etkilerinin incelenmesi de gerekmektedir. Sözkonusu değerlendirmeler için “benzer sektörde” faaliyet gösteren X, Y ve Z AŞ isimli üç kurumun kurumlar vergisi, katma değer vergisi ve özel tüketim vergisi beyanlarından yola çıkarak değerlendirmeler yapılacaktır[1] [2]. Yalnız bunlardan Z AŞ’nin özel tüketim vergisi mükellefi olmaması nedeniyle değerlendirme yapılmadığının bilinmesinde ise fayda bulunmaktadır.

Genel olarak ifade edilecek olursa üzerinde değerlendirme yapılacak olan kurumlar vergisi, kurum kazançları üzerinden alınan dolaysız nitelikteki bir tür kazanç vergisidir. Katma Değer Vergisi (KDV) Katma Değer Vergisi Kanunu’nun 1’inci maddesi çerçevesinde Türkiye’de gerçekleşen işlemler üzerinden alınan dolaylı karaktere sahip bir vergidir. Katma Değer Vergisi’nin mükellefi mezkur Kanun’un 8’inci maddesinde sayılmış olup, bunlardan mal teslimi ve hizmet ifası işleminde bulunan gerçek ve tüzel kişiler, Kanun maddesinin 1’inci bendinin a alt bendinde verginin mükellefi olarak gösterilmişlerdir. Özel Tüketim Vergisi (ÖTV) ise Özel Tüketim Vergisi Kanunu’nun 1’inci bendi çerçevesinde yine mezkur Kanun’a ekli bulunan I, II, III ve IV sayılı listedeki bulunan malların teslimi, satışı ve ilk iktisabı üzerinden alınan dolaylı nitelikteki bir tür vergidir. ÖTV’nin mükellefleri Kanun’un 4’üncü maddesinde sayılmıştır.

II-Vergi Gelirleri Yönünden Değerlendirmeler[3]:

i) Kurumlar Vergisi Yönünden Değerlendirmeler:

1-X AŞ Açısından Değerlendirmeler:

X AŞ’nin vergi idaresine yapmış bulunduğu kurumlar vergisi beyannamesine göre kurum tarafından özelleştirme öncesinde toplam olarak 1.627.974.303,20-YTL matrah beyan edilmiş olup, beyan edilen matrahlar üzerinden hesaplanan kurumlar vergisi tutarı ise 510.581.269,81-YTL olarak gerçekleşmiştir. Kurum tarafından tevkifat kesintileri ve geçici vergi ödemelerine ilişkin mahsuptan sonra fiilen ödenen toplam kurumlar vergisi tutarı ise 30.041.641,22-YTL olarak gerçekleşmiştir. Kurum tarafından yapılan beyanların bir yıllık döneme isabet eden ortalaması beyan edilen matrah anlamında 542.658.101,07-YTL, hesaplanan kurumlar vergisi anlamında 170.193.756,60-YTL ve fiilen ödenen/ödenecek vergi anlamında 10.013.880,41-YTL olarak gerçekleşmiştir.

Kurum özelleştirme işlemi öncesi dönem olan 2002, 2003 ve 2004 dönemlerinde toplam olarak 176.016.046,20-YTL tutarında diğer kazanç istisnasından ve 116.921.567,27-YTL tutarında yatırım indirimi istisnasından  yararlanmıştır. Kurum ortalama olarak bir yıllık dönemde 58.672.015,40-YTL tutarında kazanç istisnası ve 38.973.855,76-YTL tutarında yatırım indirimi istisnasından yararlanmıştır. Kurum böylece toplam olarak özelleştirme öncesi dönemde 292.937.613,47-YTL tutarında istisnadan yararlanmıştır. Ortalama olarak ise bir yıllık dönemde 97.645.871,16-YTL tutarında kazanç ve yatırım istisnasından yararlanmıştır.

X AŞ’nin kurumlar vergisi açısından özelleştirme sonrası döneme ilişkin beyanlarına bakıldığında kurum tarafından toplam olarak 1.447.860.357,48-YTL kurumlar vergisi matrahı beyan edildiği, 354.215.410,63-YTL tutarında kurumlar vergisi hesaplandığı ve 25.337.021,87-YTL tutarında vergi ödendiği anlaşılmaktadır. Kurum bu dönemde 120.510.287,54-YTL tutarında kazanç istisnasından ve 122.732.713,07-YTL tutarında yatırım indirimi istisnasından yararlanmıştır. Diğer bir ifadeyle Kurum, özelleştirme sonrası dönemde toplam olarak 243.243.000,61-YTL tutarında diğer kazanç ve yatırım indirimi istisnasından yararlanmıştır. Özelleştirme sonrası dönemde ortalama olarak bir yıllık beyan döneminde 121.621.500,31-YTL tutarında kazanç istisnası ve yatırım indirimi istisnasından yararlanılmıştır.

Yukarıda ifade edildiği üzere X AŞ’nin kurumlar vergisi beyanlarına bakıldığında kümülatif toplamda Kurumun özelleştirme öncesi vergilendirme dönemlerinde özelleştirme sonrası dönemlere nazaran 180.113.945,72-YTL tutarında daha fazla kurumlar vergisi matrahı beyan ettiği, beyan edilen matrah üzerinden hesaplanan verginin 156.365.859,18-YTL daha fazla olduğu ve ödenen verginin ise 4.704.619,35-YTL daha fazla olduğu anlaşılmaktadır. Özelleştirme öncesi döneme ilişkin olarak ayrıca Kurum, kurumlar vergisi beyannamesinde 55.505.758,66-YTL tutarında daha fazla kazanç istisnasından ve 5.811.145,80-YTL tutarında daha az yatırım indirimi istisnasından yararlanmıştır. Özelleştirme öncesi ve sonrası dönemin bir yıllık dönem ortalamasına bakıldığında ise Kurum, özelleştirme sonrası dönemde, özelleştirme öncesi döneme nazaran 181.272.077,67-YTL tutarında daha fazla kurumlar vergisi beyan etmiş olup, yine ortalama düzeyde özelleştirme sonrası dönemde 2.654.630,53-YTL tutarında daha fazla kurumlar vergisi ödemiştir. Yine özelleştirme sonrası dönemde özelleştirme öncesi döneme nazaran 23.975.629,15-YTL tutarında daha az kazanç istisnasından ve yatırım indiriminden yararlanmıştır.

Yukarıda yer açıklamalardan da anlaşılacağı üzere X AŞ, kümülatif değerlerle açıklanacak olursa özelleştirme öncesi dönemde (2002, 2003 ve 2004 dönemlerinde) 55.505.758,66-YTL tutarında daha fazla kazanç istisnasından yararlanmasına rağmen daha fazla kurumlar vergisi matrah beyanında bulunmuş olup, buna istinaden daha fazla kurumlar vergisi ödemek durumunda kalmıştır.

Yine Kurum tarafından özelleştirme öncesi ve sonrası dönemlerine ilişkin olarak beyan edilen rakamların ortalamalarına bakıldığında Kurumun özelleştirme sonrası dönemde, özelleştirme öncesi döneme nazaran 181.272.077,67-YTL tutarında daha fazla kurumlar vergisi beyanında bulunduğu, beyan edilen matrah üzerinden 6.913.948,71-YTL tutarında daha fazla kurumlar vergisi hesapladığı ve nihayetinde 2.654.630,53-YTL daha fazla kurumlar vergisi ödediği anlaşılmaktadır.

Sonuç olarak X AŞ örneğinde özelleştirme öncesi dönemde özelleştirme sonrası döneme nazaran kümülatif olarak daha fazla kurumlar vergisi beyan edilip ödenmesine rağmen, ortalama bazda değerlendirildiğinde Kurumun özelleştirme sonrası dönemde daha fazla kurumlar vergisi matrah beyanında bulunduğunu ve vergi ödediğini anlamaktayız. Yani artık X AŞ daha fazla kurumlar vergisi beyanında bulunmakta ve vergi ödemektedir. Bir başka bakış açısıyla X AŞ örneğinde kümülatif toplamlar ile ortalama değerler farklı sonuçlar ortaya koymaktadır.

2-Y AŞ Açısından Değerlendirmeler:

Y AŞ tarafından özelleştirme öncesi ve sonrası dönemde yapılan kurumlar vergisi beyanlarına bakıldığında Kurumun, özelleştirme öncesi dönemde (2002, 2003 ve 2004) ve özelleştirme sonrası dönemde (2005 ve 2006) kurumlar vergisi matrahının bulunmadığı ve dolayısıyla kurumlar vergisi ödemediği anlaşılmaktadır. Yani Kurumun özelleştirilmesi kurumlar vergisi matrahına herhangi bir etkide bulunmamıştır.

Fakat Kurum özelleştirme öncesi üç vergilendirme döneminde 42.974.586,29-YTL tutarında zarar mahsubundan, 45.243.770,78-YTL tutarında kazanç istisnasından ve 60.879.080,12-YTL tutarında yatırım indirimi istisnasından yararlanmış durumda bulunmaktadır. Dolayısıyla Kurum özelleştirme öncesi dönemde toplam olarak 149.097.437,19-YTL tutarında, bir yıllık dönem ortalamasında ise 49.699.145,73-YTL tutarında matrah beyan etmemesini gerekli kılan kazanç istisnasından, zarar mahsubundan ve yatırım indirimi istisnasından yararlanmış bulunmaktadır.

Özelleştirme sonrası dönemde ise Kurum toplam olarak 222.078.892,92-YTL tutarında zarar mahsubu ve 3.125.424,71-YTL tutarında kazanç istisnasından yararlanmış bulunmaktadır. Dolayısıyla Kurum bu dönemde toplam olarak 225.204.317,63-YTL tutarında zarar mahsubu ve kazanç istisnasından yararlanmıştır.

Kurum açısından özelleştirme öncesi ve sonrası dönemlerin kurumlar vergisi beyannamesinde matrahın ve ödenecek verginin bulunmadığı dönemler olması açısından önemlidir. Fakat Kurum özelleştirme öncesi dönemde, özelleştirme sonrası döneme nazaran 42.118.346,07-YTL tutarında daha fazla kazanç istisnası ve 60.879.080,12-YTL tutarında daha fazla yatırım indirimi istisnasından yararlanmış bulunmaktadır. Fakat Kurum özelleştirme sonrası dönemde özeleştirme öncesi döneme göre 179.104.306,63-YTL tutarında daha fazla zarar mahsubundan yararlanmıştır. Bir diğer ifadeyle Kurumun özelleştirme sonrası dönemi, özelleştirme öncesi döneme nazaran ticari anlamda daha fazla zararla kapanmaktadır.

3- Z AŞ Açısından Değerlendirmeler:

 Z AŞ tarafından beyan edilen kurumlar vergisi beyanlarına göre Kurum, özelleştirme öncesi dönemde (2002 ve 2003) kümülatif değerlerle toplam olarak 12.658,90-YTL kurumlar vergisi matrahı beyanında bulunmuş ve 3.797,60-YTL tutarında kurumlar vergisi ödemiştir. Kurum özelleştirme öncesi dönemde ortalama olarak bir yıllık dönemde 6.329,45-YTL kurumlar vergisi matrahında bulunmuş ve ortalama olarak 1.898,80-YTL kurumlar vergisi ödemiştir.

Kurum özelleştirme sonrası dönemde ise toplam olarak 143.938,34-YTL kurumlar vergisi matrah beyanında bulunmuş ve 37.241,71-YTL tutarında kurumlar vergisi ödemiştir. Özelleştirme sonrası döneme ortalama olarak bakıldığında ise Kurum tarafından bir yıllık ortalama dönemde 47.979,45-YTL tutarında kurumlar vergisi matrahı beyan edilmiş ve 12.413,90-YTL tutarında kurumlar vergisi ödenmiştir.

Özelleştirme öncesi ve sonrası dönem karşılaştırıldığında ise Kurum, özelleştirme sonrası dönemde özelleştirme öncesi döneme göre 131.279,44-YTL tutarında daha fazla kurumlar vergisi matrahı beyanında bulunmuş ve toplamda 33.444,11-YTL tutarında daha fazla kurumlar vergisi ödenmiştir. Bir başka ifadeyle Z AŞ örneğinde Kurum özelleştirme sonrası dönemde özelleştirme öncesi döneme nazaran daha fazla kurumlar vergisi matrahı beyanında bulunmuş olup, sonuçta daha fazla kurumlar vergisi ödemiştir.